بسیاری از بانوان هستند که از شرایط نفقه در قانون ایران اطلاعات کافی ندارند. به همین دلیل در زندگی مشترک خود مورد سوء استفاده قرار می گیرند. برخی آقایان نیز به دلیل بی اطلاعی از این قوانین دچار مشکلاتی از جمله طلاق گرفتن همسر خود به خاطر عدم پرداخت نفقه می شوند.
موسسه حقوقی عدالت تابان دادمهر (نوین وکیل) قصد دارد تا زوجین را با حق و حقوق خود آشنا نموده تا در این گونه موارد گرفتار نشوند. چنانچه در هر بخش از این مقاله نیاز به اطلاعات بیشتر و تخصصی تری داشتید مشاورین حقوقی و وکلای متخصص به صورت مشاوره تلفنی پاسخگو می باشند.
تعریف نفقه چیست؟
نفقه در لغت نامه دهخدا به معنی هزینه و خرج هر روزه می باشد. معنی اصطلاحی آن در حقوق و فقه به معنای مالی که در جهت زندگی مشترک و برای هزینه های ضروری همسر، فرزند و خویشاوندان و امثالهم اعم از خوراک، پوشاک، مسکن و غیره صرف می شود.
نفقه در قانون مدنی ایران به این صورت بیان شده است: در عقد دائم، نفقه زن به عهده شوهر است. ماده 1106 قانون مدنی.
قانونگذار به وسیله این ماده، امتیاز و ارزشی برای زن قائل شده است و زن می تواند به دلیل عدم پرداخت نفقه از سوی مرد در محاکم حقوقی و کیفری، ایشان را وادار به پرداخت نماید و ضمانت اجرای آن این است که یا حبس یا دادن حق طلاق به زن پیش بینی شده است.
| مقاله پیشنهادی: دعوی اجرت المثل ایام تصرف ملک |
نفقه در چه صورتی به زن تعلق نمی گیرد
پرداخت نفقه طبق قانون وظیفه مرد است و این وظیفه قابل اسقاط نیست. البته همان طور که در بخش تمکین توضیح داده شد چنانچه زن از همسر خود تمکین به عمل نیاورد و ناشزه باشد و نشوز ایشان ثابت شود، مستحق نفقه نخواهد بود.
نفقه متعلق به ازدواج دائم است
از متن ماده 1106 قانون مدنی مشخص است که نفقه متعلق به همسری است که ازدواج دائم داشته باشد. براساس ماده 1113 قانون مدنی که بیان می دارد: در عقد انقطاع، زن حق نفقه ندارد مگر این که شرط شده باشد یا آن که عقد مبنی بر آن جاری شده باشد.
| مقاله پیشنهادی: حق حبس زوجه چیست و شرایط استفاده از آن |
شرط نفقه در ازدواج موقت
عیان است که نفقه در عقد منقطع (صیغه) به زوجه تعلق نمی گیرد مگر این که شرط شده باشد. فلسفه نفقه این است که در اسلام هیچکس نباید گرسنه و بدون خرجی بماند. فلسفه دیگرش پاک ماندن و در امان ماندن شرف زن است و باید پاکدامنی زن حفظ شود.
مفهوم، مصادیق و میزان نفقه
نفقه براساس ماده 1107 قانون مدنی شامل مصادیق ذیل می شود:
ماده 1107 قانون مدنی – نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، البسه، غذا، اثاث منزل و هزینه های درمانی و بهداشتی و خادم در صورت عادت یا احتیاج به واسطه نقصان یا مرض.
مصادیقی که در این ماده آمده است فقط جنبه مثالی دارد و هر چیزی که برای زندگی و معاش خانواده خود نیاز دارد متعهد است که تهیه نماید. کلمه خادم که در متن ماده 1107 قانون مدنی ذکر شده است مخصوص بانوانی است که عادت به داشتن خادم در منزل داشته اند و یا دارای نقص عضو یا بیماری هایی که نیاز به خدمتکار دارد، می باشند.
شرایط مرد برای تعیین نفقه
تعیین میزان نفقه بستگی به تمکن مالی و دارایی زوج دارد. آنچه به زن به عنوان نفقه داده می شود اگر مصرف شدنی باشد به ملکیت زن درمی آید. اما چنانچه نفقه مصرف نشدنی باشد مانند اتومبیل، فقط حق استفاده کردن دارد.
| مقاله پیشنهادی: مهریه و قوانین مربوط به آن |
نفقه، طلب ممتاز
نفقه جزء طلب ممتاز است و نسبت به دیون (بدهی های) همسر، مقدم است یعنی اگر مرد ورشکست شود و یا فوت کند ابتدا باید نفقه همسرش پرداخت شود و سپس اگر مالی مانده بود بدهی های مرد ادا گردد.
تفاوت نفقه زن با نفقه اقارب (خویشاوندان نسبی، فرزندان)
1 . براساس ماده 1203 قانون مدنی (در صورت بودن زوجه و یک یا چند نفر واجب النفقه دیگر زوجه مقدم بر سایرین خواهد بود.)
چنانچه مرد توانایی مالی نداشته باشد که به همسر خود و هم به خویشاوندان نسبی، نفقه پرداخت کند نفقه زن از همه واجب تر و مقدم تر است. هرگاه مردی بدهی داشته باشد حتی به دولت، طلب همسرش بابت نفقه، طلب ممتاز بوده و نسبت به تمام بدهی ها در اولویت است.
2 . همچنین طبق ماده 1206 قانون مدنی (زوجه در هر حال می تواند برای نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوی نماید و طلب او از بابت نفقه مزبور طلب ممتازه بوده و در صورت افلاس یا ورشکستگی شوهر زن مقدم بر غرما خواهد بود، ولی اقارب فقط نسبت به آتیه می‌توانند مطالبه نفقه نمایند.)
نفقه گذشته زوجه نیز قابل محاسبه و مطالبه می باشد. اما نفقه پدر و مادر و فرزندان از همان تاریخ تقدیم دادخواست به دادگاه مطالبه می شود. در نتیجه نفقه گذشته زن قابل مطالبه اما نفقه گذشته فرزندان قابل مطالبه نیست.
3 . به استناد ماده 1129 قانون مدنی – در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه و عدم امکان اجراء حکم محکمه و الزام او به دادن نفقه زن می تواند برای طلاق به حاکم رجوع کند و حاکم شوهر او را اجبار به طلاق می نماید همچنین است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه.
نفقه زن وابسته به فقیر بودن یا دارا بودن زن نیست، زن چنانچه دارا هم باشد باز مستحق نفقه می باشد و می تواند از همسر خود نفقه مطالبه کند. اگر شوهر از پرداخت نفقه به همسر خود امتناع ورزد و نتوان آن را به پرداخت نفقه الزام نمود، طبق همین ماده به زن اجازه داده می شود تا دادخواست طلاق به دادگاه بدهد.
اما در نفقه نزدیکان طبق ماده 1197 قانون مدنی فقر خویشاوندان و تمکن مالی منفق (کسی که نفقه باید پرداخت کند) شرط شده است. یعنی باید هم وضع مالی منفق مورد توجه باشد و هم وضع مالی نفقه گیرنده. و نیز براساس ماده 1198 قانون مدنی میزان نفقه ای که برای زن مشخص می شود ارتباطی به وضع مالی مرد ندارد. اما در حالی که تعیین میزان نفقه اقارب (نزدیکان) با در نظر گرفتن وضع مالی می باشد تا جایی که شخص منفق دچار مضیقه مالی نشود.
4 . در قانون ایران نفقه زن یک تکلیف و وظیفه یک طرفه می باشد و زن هیچ زمانی تکلیف به پرداخت نفقه ندارد. اما نفقه خویشاوندان یک تکلیف دوطرفه و متقابل می باشد.
5 . نفقه زن جزء طلب ممتاز می باشد. چنانچه شوهر ورشکست شود یا فوت کند و عدم کفایت دارایی های او جهت پرداخت بدهی ها (دیون)، نفقه زن بر دیگر بدهی ها مقدم می باشد ولی نفقه خویشاوندان دارای این ویژگی نیستند. به استثنای نفقه فرزند که طبق تبصره 2 ماده 12 قانون حمایت خانواده مصوب سال 1353 بر سایر دیون مقدم می باشد.
نفقه زوجه بعد از انحلال نکاح
1 . نفقه مطلقه رجعیه (طلاق رجعی):
براساس قسمت اول ماده 1109 قانون مدنی (نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده بر عهده شوهر است، مگر این که طلاق در حال نشوز واقع شده باشد). علت تحقق یافتن نفقه در این خصوص آن است که بعد از طلاق رجعی، رابطه زوجیت به طور کل از بین نمی رود و در زمان عده، آثار آن تا حدودی باقی است و زن در حکم زوجه محسوب می شود.
| مقاله پیشنهادی: بررسی حق حضانت فرزند |
2 . نفقه زن باردار در عده فسخ نکاح یا طلاق بائن:
طبق قسمت دوم ماده 1109 قانون مدنی (اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد، مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل، حق نفقه خواهد داشت)
جای شکی نیست که زوجه باید از همسر خود باردار باشد تا بتواند نفقه خود را از ایشان طلب نماید زیرا در قسمت آخر ماده 1109 به صراحت به این مسئله اشاره نموده است. برخی از حقوقدانان معتقد هستند این نفقه ای که به زن در دوران بارداری تعلق می گیرد نفقه خود زن می باشد و به عنوان اجرت یا نفقه طفل نیست. به همین دلیل بر نفقه خویشاوندان مقدم است و برخی از حقوقدانان دیگر اعتقاد بر این دارند که قانونگذار جهت مراعات حال کودک، زن را مستحق نفقه می داند، هرچند رابطه نکاح به طور کل از بین رفته است.
3 . نفقه زن باردار در عده وفات
ماده 1110 قبلی بیان داشته بود (در عده وفات زن حق نفقه ندارد) براساس این ماده و طبق قول مشهور فقهای امامیه، زن آبستن (باردار) در عده وفات استحقاق نفقه ندارد. اما پذیرفتن این نظر خالی از انصاف نیست زیرا به زن باردار در عده وفات، نفقه تعلق نگیرد اما به زن بارداری که در عده طلاق بائن یا فسخ نکاح تعلیق بگیرد؟
در اینجا شاید این مطلب گفته شود که زن بارداری که در عده وفات به سر می برد از شوهر ارث برده و از آن می تواند هزینه خود را تامین کند. ولی امکان دارد چیزی از ارث پس از کسر بدهی ها و وصیت متوفی نماند یا خیلی ناچیز باشد. به همین دلیل حقوقدانان محترم با در نظر گرفتن انصاف و ملاک قراردادن ماده 1109 قانون مدنی معتقد هستند ماده 1110 ناظر به زن غیر باردار است و زن باردار که در عده وفات به سر می برد تا وضع حمل مستحق دریافت نفقه می باشد و ماده 1110 قانون مدنی در سال 1381 بدین گونه تصحیح شد:
ماده 1110 قانون مدنی – در ایام عده وفات، مخارج زندگی زوجه عندالمطالبه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است (درصورت عدم پرداخت) تامین می گردد.
البته با ایراد گرفتن شورای نگهبان از ماده مذکور به گونه فوق اصلاح گردید که این ماده جدید ضامن حکم جدیدی نیست و نشانگر نفقه خویشاوندان است که در زمان نیاز زن و تمکن فرزندان باید به زن پرداخت شود.
ضمانت اجرای نفقه زن
1 . ضمانت اجرای حقوقی نفقه زن
به استناد ماده 1111 قانون مدنی – زن می تواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به محکمه رجوع کند در این صورت محکمه میزان نفقه را معین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد.
چنانچه زوج به هر دلیل از پرداخت نفقه به همسر خود امتناع کند، زن طبق ماده مذکور می تواند با در دست داشتن مدارک لازم جهت دادخواست الزام به پرداخت نفقه به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه نموده و دادخواست خود را مبنی بر الزام زوج به پرداخت نفقه ثبت نماید. سپس وقت رسیدگی جلسه دادگاه در سامانه ثنا اعلام می گردد و باید در جلسه دادگاه حضور یابد.
دفاع زن در دادگاه نفقه
زن در این جلسه فقط کافی است سند ازدواج خود را به دادگاه ارائه نماید (جهت اثبات زوجیت) همین برای تحقق نفقه کافی می باشد. بنابراین مرد دو راه بیشتر ندارد یا اقرار به عدم پرداخت نفقه می کند یا آن را انکار می نماید. چنانچه اقرار کند دادگاه شوهر را الزام به پرداخت نفقه می نماید. اگر انکار نماید دو حالت پیش می آید یا به دلیل ناشزه بودن زن، نفقه پرداخت نکرده است که عدم تمکین زن نیاز به حکم دادگاه دارد. البته زوجه هم می تواند جهت عدم تمکین خود دلیل بیاورد و این گونه دفاع کند که در منزل، مورد ضرب و جرح قرار گرفته ام.
در صورتی که نفقه پرداخت شده باشد
در حالت بعدی زوج می گوید که نفقه را پرداخت نموده ام که برای اثبات ادعای خود باید:
1 . جهت شهادت دادن باید شاهد به دادگاه معرفی نماید.
2 . ارائه قبوض واریزی نفقه که به حساب بانکی زوجه واریز می نموده.
3 . ارائه رسیدی که بابت پرداخت نفقه از همسر خود گرفته است. (جهت تعداد شهود به ماده 230 آیین دادرسی مدنی مراجعه شود.)
نکته: چنانچه زنی محجور باشد نمی تواند شخصاً علیه همسر خود اقامه دعوی کند و باید ولی یا قیم او به نمایندگی از طرف زن، شخصاً دادخواست الزام به پرداخت نفقه را بدهد.
نحوه وصول نفقه
با استناد به ماده 1205 قانون مدنی – در موارد غیبت یا استنکاف از پرداخت نفقه، چنانچه الزام کسی که پرداخت نفقه بر عهده اوست ممکن نباشد دادگاه می تواند با مطالبه افراد واجب النفقه به مقدار نفقه از اموال غایب یا مستنکف در اختیار آن ها یا متکفل مخارج آنان قرار دهد. در صورتی که اموال غایب یا مستنکف در اختیار نباشد همسر وی یا دیگری با اجازه دادگاه می توانند نفقه را به عنوان قرض بپردازند و از شخص غایب یا مستنکف مطالبه نمایند.
دادگاه ابتدا باید زوج را به پرداخت نفقه محکوم نموده و در صورت عدم امکان اجرای حکم الزام به پرداخت نفقه، شعبه صادر کننده حکم مذکور می تواند از اموال زوج به مقدار نفقه در اختیار زوجه قرار دهد.
| مقاله پیشنهادی: شرایط دریافت اجرت المثل ایام زوجیت |
طلاق در صورت عدم پرداخت نفقه
طبق ماده 1112 قانون مدنی (اگر اجرای حکم مذکور در ماده قبل (ماده 1111 قانون مدنی) ممکن نباشد مطابق ماده 1129 قانون مدنی رفتار خواهد شد.
با توجه به ماده 1129 قانون مدنی که بیان می دارد: در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه و عدم امکان اجراء حکم محکمه و الزام او به دادن نفقه زن می تواند برای طلاق به حاکم رجوع کند و حاکم، شوهر او را اجبار به طلاق می نماید همچنین است در صورت عجز شوهر از دادن نفقه.
زن می تواند در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی شوهر و یا عدم امکان اجرای حکم، دادخواست طلاق نیز تقدیم دادگاه نماید. دادگاه نیز پس از رسیدگی، حکم طلاق را صادر خواهد نمود.
براساس ماده فوق الذکر حتی اگر مرد معسر (بی پول و ندار) باشد باز هم مکلف به پرداخت نفقه زوجه خود خواهد بود.
ضمانت اجرای کیفری نفقه
براساس ماده 53 قانون حمایت خانواده – هرکس با داشتن استطاعت مالی، نفقه زن خود را در صورت تمکین او ندهد یا از تادیه نفقه سایر اشخاص واجب النفقه امتناع کند به حبس تعزیری درجه شش محکوم می‌شود. تعقیب کیفری منوط به شکایت شاکی خصوصی است و در صورت گذشت وی از شکایت در هر زمان تعقیب جزائی یا اجرای مجازات موقوف می شود.
مجازات عدم پرداخت نفقه
ماده 642 قانون مجازات اسلامی نسخ گردید و در ماده 53 قانون حمایت خانواده، مجازات کیفری برای مردی که ترک انفاق نموده در نظر گرفته است و جرم ترک انفاق از جرایم قابل گذشت محسوب نموده است.
مطابق این ماده شخصی که نفقه اشخاص واجب النفقه را پرداخت ننماید به حبس تعزیری درجه شش یعنی حبس بیش از 6 ماه تا 2 سال محکوم می شود. ماده 53 قانون حمایت خانواده بهتر و کاملتر از ماده 642 قانون مجازات می باشد. زیرا در این ماده تکلیف کودکانی که تحت سرپرستی یا فرزندانی که از طریق تلقیح مصنوعی به دنیا آمده اند نیز مشخص نموده است و آنان را جزء واجب النفقه ها به شمار آورده است.
لازم به ذکر است که شکایت کیفری نفقه، فقط نفقه آینده را شامل می شود و نسبت به نفقه گذشته باید دادخواست حقوقی داد و در دادگاه حقوقی جهت مطالبه آن اقدام نمود.
شکایت کیفری نفقه زن غیر رشید
چنانچه زن به سن بلوغ رسیده باشد اما رشد ایشان محرز نباشد براساس رای شماره 303 شعبه 5 دیوان عالی کشور می تواند بدون اجازه ولی یا قیم، علیه شوهر خود طرح دعوای کیفری نموده و به جرم ترک انفاق مورد تعقیب قرار دهد. زیرا اعلام جرم ترک انفاق از طرف زوجه تصرف مالی محسوب نمی شود.
دادگاه صالح برای طرح دعوی نفقه
1 . طبق بند 7 ماده 4 قانون حمایت خانواده، رسیدگی به امور و دعاوی نفقه زوجه و اجرت المثل ایام زوجیت در صلاحیت دادگاه خانواده می باشد. اما در حال حاضر رسیدگی به دعاوی نفقه در صلاحیت شورای حل اختلاف خانواده (شورای حل اختلاف خانواده مستقر در دادگاه خانواده می باشد) است و باید با مدارک لازم جهت ثبت دادخواست به دفاتر خدمات الکترونیک قضایی مراجعه نماید.
براساس ماده 12 قانون حمایت خانواده (در دعاوی و امور خانوادگی مربوط به زوجین، زوجه می تواند در دادگاه محل اقامت خوانده یا محل سکونت خود اقامه دعوی کند مگر در موردی که خواسته، مطالبه مهریه غیر منقول باشد). زوجه در دادگاه محل اقامت خود اقدام به تقدیم دادخواست مطالبه نفقه نموده و نیاز به طرح دعوای مذکور در محل زندگی شوهر نمی باشد.
2 . چنانچه زن بخواهد نسبت به نفقه آینده خود شکایت کیفری اقدام نماید باید به دادسرای محل سکونت خود مراجعه نموده و شکواییه ترک انفاق را به دادسرا تقدیم نماید.
مدارک مورد نیاز برای دادخواست مطالبه نفقه
1 . اصل و فتوکپی شناسنامه و کارت ملی
2 . اصل سند ازدواج
3 . در صورت شاهد داشتن اصل استشهادیه
